Python Ma'lumotlar To‘plamlari (Collections)

Python tilida ma'lumotlar to‘plamlari (Collections) bir nechta elementlarni bitta tuzilmada saqlash imkonini beruvchi ma'lumot turlaridir. Bu tuzilmalar ko‘p turli xil vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan va dastur kodini yanada qulay qilish uchun ishlatiladi.

Ma'lumotlar To‘plamlari Turlari

Python quyidagi asosiy ma'lumotlar to‘plamlariga ega:

1. list (Ro‘yxatlar)
2. tuple (Qatorlar)
3. set (To‘plamlar)
4. dict (Lug‘atlar)

1. list (Ro‘yxatlar)

list turidagi tuzilmalar o‘zgaruvchan, tartiblangan va takrorlanuvchi elementlarni saqlash uchun ishlatiladi.

Xususiyatlari:

• Tartiblangan.
• Elementlarni o‘zgartirish, qo‘shish yoki o‘chirish mumkin.
• Har xil turdagi elementlarni saqlay oladi.

Misollar:

mevalar = ["olma", "banan", "gilos"]
ranglar = ["qizil", "yashil", "ko‘k"]
sonlar = [1, 2, 3, 4, 5]

Foydali Metodlar:

mevalar.append("nok")   # Element qo‘shish
mevalar.remove("banan")  # Elementni o‘chirish
mevalar.sort()           # Saralash
print(len(mevalar))      # Uzunlikni aniqlash

2. tuple (Qatorlar)

tuple turi o‘zgarmas va tartiblangan elementlarni saqlaydi.

Xususiyatlari:

• Tartiblangan.
• Elementlar o‘zgartirilmaydi.
• Har xil turdagi elementlarni qabul qiladi.

Misollar:

koordinatalar = (10.5, 25.4)
kategoriyalar = ("kitob", "film", "musiqa")

Asosiy Amallar:

print(koordinatalar[0])  # Birinchi element
print(len(kategoriyalar)) # Uzunlikni aniqlash

3. set (To‘plamlar)

set turidagi tuzilmalar takrorlanmaydigan va tartiblanmagan elementlarni saqlaydi.

Xususiyatlari:

• Elementlar noyob bo‘lishi kerak.
• Elementlar tartiblanmaydi.
• Matematika amallarini bajarish imkoniyatiga ega.

Misollar:

raqamlar = {1, 2, 3, 4, 5}
ismlar = {"Ali", "Vali", "Sami"}

Foydali Amallar:

raqamlar.add(6)            # Yangi element qo‘shish
raqamlar.remove(2)         # Elementni o‘chirish
birlik = raqamlar.union({7, 8})  # Birlashma
kesishma = raqamlar.intersection({3, 4, 5})  # Kesishma

4. dict (Lug‘atlar)

dict turi kalit-qiymat juftliklarini saqlaydi.

Xususiyatlari:

• Tartiblangan (Python 3.7+).
• Kalitlar noyob bo‘lishi kerak.
• Kalitlar o‘zgarmas turdagi qiymatlar bo‘lishi kerak (masalan, int, str, tuple).

Misollar:

talaba = {
    "ism": "Ali",
    "yosh": 20,
    "kurs": 2
}

Foydali Metodlar:

print(talaba["ism"])        # Qiymatni olish
talaba["kurs"] = 3          # Qiymatni o‘zgartirish
talaba["fakultet"] = "IT"  # Yangi element qo‘shish
print(talaba.keys())         # Kalitlar ro‘yxati
print(talaba.values())       # Qiymatlar ro‘yxati

Maxsus Ma'lumotlar To‘plamlari (Collections Module)

Pythonning collections moduli to‘plamlarni boshqarish uchun maxsus ma'lumot tuzilmalarini taqdim etadi. Ularning ba'zilari quyidagilar:

1. namedtuple — Nomlangan tuzilmalar yaratadi.
2. deque — Ikki tomondan qo‘shish/o‘chirish uchun optimallashtirilgan ro‘yxat.
3. ChainMap — Bir nechta lug‘atlarni bitta ko‘rinishda birlashtiradi.
4. Counter — Elementlarni sanash uchun maxsus lug‘at.
5. OrderedDict — Kiritilgan tartibni eslab qoladigan lug‘at.
6. defaultdict — Kalit mavjud bo‘lmasa, standart qiymat qaytaradi.
7. UserDict, UserList, UserString — Lug‘at, ro‘yxat va satr ob'ektlarini kengaytirish uchun mo‘ljallangan sinflar.

Xulosa

Ma'lumotlar to‘plamlari Python dasturlash tilining muhim qismi bo‘lib, ularning har biri maxsus vazifalar uchun mo‘ljallangan. Ularni to‘g‘ri qo‘llash dastur samaradorligini oshiradi va kodni tushunarli qiladi.

Qo'shimcha Manbalar

1. Python Ma'lumotlar To‘plamlari